Grijsverloopfilters: zijn ze nog wel nodig? Dat is een vraag die ik tegenwoordig steeds vaker krijg. Met camera’s met een steeds groter dynamisch bereik en software die ons in staat stelt onze foto’s op een verbazingwekkende manier te bewerken, is het een terechte vraag. Daarnaast zijn goede grijsverloopfilters niet goedkoop en alhoewel ze geen kilo’s wegen, dragen ze toch weer bij aan een zwaardere fototas. Kijkend naar al deze factoren is de vraag of ze nog nodig zijn wat mij betreft een hele terechte.
Laten we voordat ik inga op het beantwoorden van die vraag nog even kijken naar de primaire functie van grijsverloopfilters. Ze worden met name binnen de landschapsfotografie gebruikt en zijn bedoeld om onze belichting ‘uit te balanceren’. Simpel gezegd zorgen ze ervoor dat een lichte lucht niet te licht wordt en gaat ‘clippen’ en dat een donkere voorgrond niet te donker wordt zodat we daar alle details verliezen. Grijsverloopfilters zorgen er als het ware voor dat je een foto kunt maken met een groter dynamisch bereik.
En grijsverloopfilters zijn niet nieuw. Verloopfilters worden als sinds het begin van de 20e eeuw gebruikt. In 1910 werd de term voor het eerst gebruikt tijdens een discussie binnen de Royal Photographic Society. Landschapsfotografen gebruiken ze al decennia lang dus. Ook in het huidige digitale tijdperk behoren ze nog steeds tot de standaard uitrusting van iedere professionele landschapsfotograaf. Hoe goed onze camera’s tegenwoordig ook zijn, in situaties met veel contrast zoals zonsopkomsten en zonsondergangen blijft goed belichten een uitdaging.
 |
| Een eenvoudig voorbeeld van een situatie waarbij alle technieken mogelijk waren. Toch heb ik er hier voor gekozen om een grijsverloopfilter te gebruiken om naar huis te gaan met een foto die zoveel mogelijk ‘af’ is. – Canon EOS 5D Mark III + Canon EF 11-24mm f/4 L op 11mm, f/11, 1/60 sec. Sluitertijd en ISO 100 met een 2-stops grijsverloopfilter met een harde overgang. |
Waarom wel?
Natuurlijk is de belangrijkste reden om grijsverloopfilters te gebruiken nog steeds om een zo uitgebalanceerd mogelijke belichting te maken met een hoog dynamisch bereik. Maar daar zijn ook andere alternatieven voor, zoals je verder in dit blog kunt lezen. Veel belangrijker voor mij is dat het gebruik van grijsverloopfilters in het veld voor ‘voordelen’ zorgen die je niet krijgt als je andere technieken gebruikt.
Ten eerste zorgen grijsverloopfilters niet alleen voor een uitgebalanceerde belichting, maar ze zorgen ook voor een langere belichting. Je voorgrond was immers al donker en met een grijsverloopfilter maak je nu ook je lucht donkerder. Om dit goed te belichten zul je dus langere sluitertijden moeten gebruiken. En langer belichten betekent meer kleurinformatie vastleggen. Je slaat dus twee vliegen in één klap. Je maak niet alleen maar een foto met een hoger dynamisch bereik, maar je legt ook meer kleurinformatie vast.
 |
| Een landschapsfoto waarbij ik een grijsverloop- en een grijsfilter heb gebruikt en daardoor maximaal gebruik heb kunnen maken van de effecten van een lange sluitertijd. Was de foto anders of beter geworden als ik meerdere belichtingen had samengevoegd in Photoshop?. – Canon EOS 5Dsr + Canon EF 16-35mm f/4 L IS op 16mm, f/10, 30 sec. Sluitertijd en ISO 100 met een 2-stops grijsverloopfilter met een harde overgang. |
Daarnaast zorgen langere sluitertijden natuurlijk ook voor de bekende effecten op bewegend water en voorbij drijvende wolken in de lucht. Allemaal ‘voordelen’ die je met andere technieken in het veld gaat missen en die je niet of nauwelijks achteraf in je digitale doka kunt nabootsen.
Nu hoor ik je zeggen dat je die effecten toch ook met een gewoon grijsfilter kunt realiseren? Klopt! Alleen balanceren grijsfilters je belichting niet uit. Daar heb je een grijsverloopfilter voor nodig. Ze zorgen alleen voor langere sluitertijden. Je kunt grijsverloopfilters wel uitstekend combineren met grijsfilters.
Een andere reden om grijsverloopfilters te gebruiken is van meer technische aard. Door in het veld een grijsverloopfilter te gebruiken krijgt je histogram een andere fysieke vorm. In plaats van een histogram met een piek aan de donkere en lichte kant en een dal in het midden (veel contrast) zal je histogram meer rondere vorm hebben met een piek in het midden (minder contrast). Zo’n histogram leent zich beter voor de ‘rechts-belichten-techniek’. Een belichtingstechniek die we veel gebruiken in de landschapsfotografie. Daarnaast kun je met een typisch ‘grijsverloop’-histogram in je beeldbewerking meer. Je startpunt is beter. Onthoud dat hoe meer je de fysieke vorm van je histogram in je beeldbewerking veranderd, hoe destructiever dat is voor je foto.
 |
| Een typisch ‘hoog contrast’ histogram met een piek aan de donkere en lichte kant en een dal in het midden. Dit histogram geeft je weinig ruimte qua belichting in het veld en in je beeldbewerking achteraf. |
| |
 |
| Een typisch ‘Rechts-belichten’ histogram waarbij een grijsverloopfilter is gebruikt. Met dit histogram kan ik in het veld meer qua belichting en in mijn beeldbewerking heb ik een beter ‘startpunt’. |
Alternatieven voor grijsverloopfilters
• Digitale grijsverloopfilters
Ruwweg zijn er drie veelgebruikte alternatieven voor het gebruik van grijsverloopfilters. De meest eenvoudige is het gebruiken van de verloopfilter functie in Lightroom of Photoshop. Een handige functionaliteit waarmee je eenvoudig een lucht donkerder kunt maken. Voordeel van deze functie is dat je achteraf zelf kunt bepalen hoe zwaar je het filter wilt laten zijn (fysieke grijsverloopfilters zijn veelal alleen verkrijgbaar in vaste waardes zoals 1-, 2-, 3 of 4-stops). Daarnaast kun je achteraf ook bepalen hoe hard of zacht je de overgang van het verloopfilter wilt laten zijn. Je kunt dus zeer nauwkeurig bepalen hoe je het filter wilt gebruiken. Los daarvan kun je verschillende functies in het verloopfilter combineren. Naast het donkerder maken van een lucht kun je bijvoorbeeld ook in hetzelfde filter contrast toevoegen of meer verzadiging gebruiken. En alles kun je uiteraard op ieder moment veranderen of herstellen.
Belangrijkste nadeel van het digitale verloopfilter is dat je alle ‘voordelen’ zoals eerder beschreven mist. Je mist de langere sluitertijden, het vastleggen van meer kleurinformatie en alle extra effecten van langere sluitertijden. Voor mij wegen deze effecten zo zwaar dat ik altijd de voorkeur zal geven aan het gebruik van grijsverloopfilters in het veld dan het achteraf toepassen van een digitaal grijsverloopfilter.
 |
| Een landschapsfoto die ik niet had kunnen maken zonder twee belichtingen later in Photoshop samen te voegen. Gebruik maken van een grijsverloopfilter was hier geen optie geweest – Canon EOS 5Dsr + Canon EF 24-70 f/2.8 L II op 24mm, f/9 en ISO 100. |
• HDR techniek
Een ander alternatief is het maken van meerdere belichtingen in het veld en deze later samenvoegen in Lightroom of Photoshop. We praten dan over de HDR-techniek High Dynamic Range). Door ter plekke verschillende foto’s te maken die je allemaal anders belicht ben je in staat om zoveel mogelijk ‘informatie’ vast te leggen en mee te nemen naar je digitale doka. Daar kun je met behulp van de HDR-functie in Lightroom of gespecialiseerde HDR software de foto’s samenvoegen tot 1 foto waarbij je een zo groot mogelijk dynamisch bereik kunt realiseren.
De meer gevorderde beeldbewerker kan met meerder belichtingen in Photoshop zeer nauwkeurig foto’s samenvoegen met behulp van samenvoegings-technieken (blending) en door het gebruik van (helderheids) maskers. Deze manier van combineren van twee of meerdere belichtingen geeft vaak een kwalitatief beter resultaat.
 |
| Een stedelijk landschap die zich uitstekend had geleend om meerdere belichtingen samen te voegen. Zo voorkom je dat de lampen van de stad uitgebeten zijn en leg je toch nog het licht in de lucht vast. Toch heb ik het hier voor gekozen om een grijsverloopfilter te gebruiken met een harde overgang. De overgang ligt ter hoogte van de kade onder de huizen op de achtergrond. – Canon EOS 5D Mark III + Canon TS-E 17mm f/4 L tilt en shift lens op f/10, 30 seconden en ISO 100 met een 2-stops grijsverloopfilter met een harde overgang. |
Ook aan deze technieken zitten voor- en nadelen. Voordeel is natuurlijk dat je door verschillende belichtingen ter plekke te maken, je een maximale hoeveelheid ‘digitale informatie’ kunt vastleggen. Je gaat naar huis met alles wat je nodig hebt om in je beeldbewerking tot een voor jou zo goed mogelijk resultaat te komen. De HDR techniek is daarnaast natuurlijk ideaal voor situaties waarbij het simpelweg niet mogelijk is om een grijsverloopfilter te gebruiken. Denk aan situaties met zeer hoge contrasten.
Eén van de nadelen van het gebruik van de HDR-functie in Lightroom of gespecialiseerde HDR software is dat zij de foto voor je ‘klaarmaken’. Je kunt weliswaar binnen bepaalde kaders het eindresultaat bepalen, maar die zijn beperkt. Je hebt minder controle over het eindresultaat dan wanneer je zelf met maskers en blending aan de slag gaat.
 |
| Bij deze landschapsfoto was het maken van een blend in photoshop of een HDR opname ook mogelijk geweest. Ik kies er echter voor om een grijsverloopfilter te gebruiken waardoor ik met één belichting het gewenste resultaat heb. – Canon EOS 5Dsr + Canon EF 16-35mm f/4 L IS op 16mm, f/11, 0.6 sec. Sluitertijd en ISO 100 met een 2-stops grijsverloopfilter met een harde overgang (overgang ligt onder de bomen). |
De verschillende HDR-technieken vergen ook de nodige tijd. Meerdere bestanden met een hoge resolutie samenvoegen stelt eisen aan de snelheid van je computer. Iets om zeker rekening mee te houden. Voor het werken met geavanceerde samenvoeging technieken en maskers in Photoshop heb je naast tijd, ook een gedegen kennis van Photoshop nodig.
Verschillende belichtingen maken en deze later samenvoegen tot één foto kan ook lastig worden wanneer je werkt met lange sluitertijden. Zodra er zaken veranderen zoals wolken die voorbij trekken of licht dat significant anders wordt, kan het later samenvoegen van de foto’s wel eens tot zeer vreemde resultaten leiden.
Als laatste zul je voor deze technieken uiteraard meer foto’s moeten maken. Dat betekend meer foto’s op je SD of CF kaart, meer foto’s uploaden en meer foto’s opslaan. Je fotoarchief wordt er niet kleiner op. Foto’s verwijderen als je met je HDR foto klaar bent is ook geen optie, want als je het later nog eens over of anders wilt doen, mis je de bronbestanden.
• Gebruik maken van het dynamisch bereik van je sensor
Een laatste techniek die als alternatief kan dienen voor het gebruik van een grijsverloopfilter is door gebruik te maken van het dynamisch bereik van je sensor. Steeds meer sensoren kunnen uitstekend schaduwen oplichten zonder de nadelige gevolgen hiervan (Kleurruis zichtbaar maken, etc.). Door je foto op de lichte lucht te belichten en later je (te donkere) voorgrond op te lichten kun je alsnog een ‘uitgebalanceerde’ belichting creëren. Voordeel van deze techniek is dat het simpel is en weinig tijd kost in je beeldbewerking. Nadeel is weer dat je de voordelen van een grijsverloopfilter mist en niet bij alle sensoren kun donkere onderdelen ‘onbestraft’ oplichten. Iets wat donker is lichter maken in je beeldbewerking is altijd nadelig. Daarnaast is je startpunt in je beeldbewerking uiteraard al slechter. In plaats van dat je met een ‘goed’ belichte foto aan de slag gaat, moet je eerst gaan corrigeren.
 |
| Het maken van een HDR foto was in dit geval niet mogelijk geweest. Het waait te hard en er verandert tijdens het belichten te veel in de compositie. Wolken drijven snel voorbij en het licht valt iedere keer anders op de voorgrond. Tijd voor een grijsverloopfilter dus. – Canon EOS 5Dsr + Canon EF 16-35mm f/4 L IS op 16mm, f/11, 13 sec. Sluitertijd en ISO 100 met een 2-stops grijsverloopfilter met een harde overgang. |
Conclusie
Tja, is het nu wel of niet nodig, een grijsverloopfilter? Zoals je hebt kunnen lezen, heeft alles voordelen en nadelen. Misschien is de vraag wel niet echt relevant. Want uiteindelijk gaat het natuurlijk om het eindresultaat. En het mooie is dat we tegenwoordig over allerlei technieken kunnen beschikken om tot het beste eindresultaat te komen. Er is geen goede of slechte techniek, alleen een goed of slecht eindresultaat. Kunnen kiezen wat voor jou in welke situatie het beste is, is waar het om gaat. Toch wil ik je wel een advies meegeven daarmee de vraag van dit artikel beantwoorden. Mijn doel is altijd om, voordat ik aan mijn beeldbewerking begin, een zo goed mogelijk ‘bronbestand’ te hebben. Ik zal er dus altijd naar streven om in één foto met één belichting alles te maximaliseren. Hoe beter mijn startpunt in mijn beeldbewerking is, hoe beter het eindresultaat kan worden.
In mijn geval betekent dat in de praktijk dat ik altijd eerst zal kijken of ik met een grijsverloopfilter het belichtingsprobleem kan oplossen. Dan kan ik immers met één belichting aan de slag waar alles in zit wat ik nodig heb. Pas als het niet lukt om het probleem op te lossen met een grijsverloopfilter, zal ik gebruik maken van meerdere belichtingen en voeg ik die samen met maskers in Photoshop.
Wat je ook doet, gebruik geen alternatieven alleen omdat het kan. Ga geen schaduwen oplichten, simpelweg omdat het kan, terwijl je dat in het veld met een grijsverloopfilter ook had kunnen doen. Ga geen HDR-technieken gebruiken, omdat je niet weet hoe je grijsverloopfilters moet gebruiken (tenzij je het gewoon leuk vind om te doen uiteraard!). Zorg er altijd voor dat ter plekke het maximale resultaat behaald. Dat kan ook betekenen dat je technieken gaat combineren. Waarom geen grijsverloopfilters gebruiken én meerdere belichtingen samenvoegen? Alles kan en mag. Maar gebruik wel je gezonde verstand en realiseer je dat alles wat je niet in je beeldbewerking HOEFT te doen, winst is. Met een beter bestand beginnen aan je beeldbewerking zal altijd leiden tot een beter eindresultaat. En dat is waar ik aan denk als ik me af vraag of ik wel of geen grijsverloopfilter moet gebruiken.