Als je op vakantie uitzicht hebt op een schitterend landschap, dan begint je hart als fotograaf sneller te kloppen om dit op de gevoelige plaat te zetten. Er zitten wel een paar ‘belichtingsaddertjes’ onder het gras, die we in veel gevallen op kunnen lossen met een polarisatie- en een grijsverloopfilter. Daarmee bereik je de hoogste kwaliteit en bespaar je bovendien vele uurtjes Photoshoppen..

Polarisatiefilter
In de zomer heb je buiten lekker veel licht en hoef je je geen zorgen te maken over bewegingsonscherpte of ruis bij hoge ISO’s. Je hebt lekker veel belichtingsruimte en kunt naar hartenlust variëren in sluitertijd en diafragma. Maar veel licht is niet alles. Het gaat ook om de kwaliteit van het licht en de invloed van dat licht op de omgeving. Als je op een zonnige dag op het middaguur een landschap wilt fotograferen, dan zal het opvallen dat de lucht niet helder lijkt en het contrast in een ver gebergte of hoge bewolking niet optimaal is. Ook de kleuren zijn relatief flets. Dit alles wordt veroorzaakt door reflectie van zonnestralen op zwevende deeltjes in de lucht en op vegetatie. Het licht wordt hierdoor gepolariseerd en dat is te zien als spiegeling. Licht is een golfbeweging en doet dat in alle richtingen. Wordt het licht door reflectie echter gepolariseerd, dan krijgen de golfbewegingen dezelfde richting met genoemde gevolgen van dien.

Met een circulair polarisatiefilter kan dit licht gefilterd worden. Het is een soort fijn traliehek en houdt daarmee het gepolariseerde licht tegen. Vegetatie krijgt meer detail en kleuren worden meer verzadigd (zie clip). Zo wordt ook een blauwe wolkenlucht meer doortekend. Verder kun je met een polarisatiefilter de spiegeling op glas of een wateroppervlak wegnemen en zo kun je dus ‘door een etalageruit’ fotograferen of een goede foto maken van vissen in een vijver.

Het werken met een circulair polarisatiefilter (pola-filter) is eenvoudig. Je schroeft het op de front van de lens van je camera en draait het totdat je het gewenste resultaat ziet. Bij een ander onderwerp moet de stand misschien weer aangepast worden, dus je moet altijd even draaien tot het gewenste resultaat. Draai je de camera een kwart slag, dan moet je ook het filter draaien.
Wil je door wateroppervlak of een glazen ruit opnames maken, dan is de hoek waaronder je fotografeert belangrijk. Bij 55 graden – dus schuin op het oppervlak – heb je het maximale effect. Sta je haaks op een plat spiegelend vlak, dan heeft een polarisatiefilter geen effect.
Omdat een polarisatiefilter licht tegenhoudt, verlies je 1 tot 2 stops licht. Werk je in de P-, A- of T-stand, dan zal de camera dit corrigeren met een langere sluitertijd, groter diafragma of hogere ISO. In de M-stand moet je die correctie zelf doen.

Grijsverloopfilters
Bij veel zon heb je niet alleen veel spiegeling, maar ook veel contrast. Het is dan niet eenvoudig om een heldere lucht en een uitgestrekte voorgrond beide goed belicht te krijgen. Of de voorgrond is goed belicht, maar de lucht overbelicht of de lucht is goed belicht, maar de voorgrond te donker. Je kunt dit natuurlijk oplossen in Photoshop, maar ook al tijdens de opname bestaat de mogelijkheid om in één opname een goed belichte foto te maken. Een grijsverloopfilter (grad-filter) is hierbij het aangewezen accessoire. Het principe en de uitvoering van zo’n filter zijn simpel, doch doeltreffend. Door het licht van een heldere lucht tegen te houden en die van de voorgrond ongemoeid te laten, kan een opname van een contrastrijk landschap in één keer goed belicht worden. Dit kan worden bereikt met een glazen plaatje wat aan de bovenzijde grijs is en halverwege verloopt naar geheel transparant. De dichtheid (ND, density) van de grijze bovenzijde kan variëren en ook het verloop van grijs naar helder kan verschillen van scherp (Hard) tot zeer geleidelijk (Soft). Zo heb je voor elke situatie een geschikt grad-filter. Er zijn zelfs soorten waarbij grijs vervangen is door een kleur en zo kun je een lucht nog blauwer maken of een zonsondergang meer oranje.

Zoals met een pola-filter is ook het werken met een grad-filter niet moeilijk. Het plaatje zit in een houder die gedraaid kan worden en door het filter omhoog of omlaag te schuiven kun je zo de overgang precies op de horizon te leggen. De belichting van de camera staat op Meervlak/Evaluatief, zodat het hele kader wordt gemeten en je waarschijnlijk niet hoeft te compenseren. Fotografeer je in RAW, dan krijg je zo een enorm groot dynamische bereik en geeft het natuurlijker resultaten dan een reeksopname gecombineerd met HDR. Ook heb je met een grad-filter geen last van bewegende onderdelen in de foto, omdat je de juiste belichting verkrijgt met slechts één enkele opname.

Merken
Als je op zoek gaat naar een polarisatie- of grijsverloopfilter, dan kom je een paar bekende merken tegen, zoals B+W, Tiffen, Hoya, Cokin en Lee. Ze voeren allemaal een breed assortiment filters en het is moeilijk te zeggen hoe deze onderling kwalitatief verschillen. Glas heeft in principe betere optische kwaliteiten dan kunststof. Ook de homogeniteit van de ‘grijzing’ is belangrijk, zodat het licht over het hele oppervlak gelijkmatig wordt tegengehouden en dat dat ook per golflengte het geval is. Bij een ‘slecht’ filter zou je anders lichte en donkere vlekken in de opname kunnen krijgen en door kleurschifting zelfs ongewenste kleurverschillen.
Deze kwaliteitsaspecten zie je niet getalsmatig terug in de specificaties van filters, dus daarop kun je geen eerste onderscheid maken. Ga er gemakshalve maar vanuit dat hoe duurder een filter is, des te beter zijn kwaliteit. Het is echter de vraag of je als beginnend landschapsfotograaf meteen de duurste filters moet aanschaffen als je nog niet weet óf je ze regelmatig gaat gebruiken en óf je de ‘fouten’ in een goedkoop filter überhaupt wel zou kunnen zien. In deze clip laten we een grijsverloopfiltersysteem van Lee zien.

Conclusie
Photoshop en Lightroom zijn alleskunners en je kunt de effecten van een polarisatiefilter en grijsverloopfilter tot op zekere hoogte prima ‘imiteren’, zeker in RAW. Maar het kost extra tijd achter je computer en gaat toch altijd gepaard met kwaliteitverlies en een vleugje onechtheid. Ben je dus een fanatiek landschapsfotograaf, ga dan niet op pad zonder polarisatie- en grijsverloopfilters in je fototas.

Met dank aan Foto Konijnenberg.